ابتهاج الانسان و الزمن (کتاب)ابتهاج الانسان و الزمن، نوشته محمد بن محمد قطب الدین نهروالی مکی حنفی (زنده در ۱۰۰۵ق.) کتابی در موضوع تاریخ محلی مکه و مدینه است. ۱ - معرفیکتاب ابتهاج الانسان و الزمن که نام کاملش ابتهاج الانسان و الزمن فی الاحسان الواصل للحرمین من الیمن بمولانا الوزیر الباشا حسن است، به بیان فضیلت‌های حرمین شریفین و شرح خدمات وزیر حسن پاشا به این دو شهر پرداخته و اطلاعاتی تاریخی از وضع مکه و مدینه در این دوره ارائه کرده است. ۲ - نویسندهمحمد بن محمد قطب الدین نهروالی مکی حنفی، فرزند محمد قطب‌الدین نهروالی (م،۹۹۰ق.) از مورخان مشهور مکه و مؤلف الاعلام باعلام بیت الله الحرام در تاریخ محلی مکه است. برخی منابع به نویسنده و پدرش محمد بن قطب‌الدین نسبت قادری و خرقانی نیز داده‌اند که گویا به گرایش‌های صوفیانه آنان اشاره دارد. شرح حال نگاران از محمد بن قطب الدین اندک نوشته‌اند و برخی معتقدند که قطب‌الدین نهروالی فرزند پسر نداشته است؛ ولی قطب الدین، خود، در سفرنامه‌اش تصریح کرده که در سفر به مدینه، پسرانش از جمله محمد با او بوده‌اند. [۵]
هلیه، محمد حبیب، التاریخ و المورخون، ص۲۵۷.
تاریخ تولد و مرگ محمد بن قطب الدین دانسته نیست. تنها از تاریخ پایان تالیف کتاب (۱۰۰۵ق.) می‌توان دوره حیات او را حدس زد. خیرالدین زرکلی این کتاب را نوشته قطب الدین دانسته نه فرزندش. قطب الدین متولد نهروال هند بوده و برای فراگرفتن علوم دینی به حجاز و مصر سفر کرد و در مکه ساکن شد. [۹]
قطبی، محب‌الدین، اعلام العلماء الاعلام، «مقدمه.
[۱۰]
غیث البلادی، عاتق، نشر الریاحین، ج۲، ص۵۵۶.
۳ - بخش های مختلف کتابکتاب ابتهاج الانسان دو بخش، هفت فصل و یک مقدمه دارد. نهروالی در بخش نخست با چهار فصل بیشتر به بیان فضیلت‌های مکه و مدینه، مسجدالحرام و کعبه و سنجش میان مکه و مدینه پرداخته و در بخش دوم در سه فصل شرح حال و اعمال وزیر پاشا حسن و ماجرای رفتن او به یمن و بازگشتش به مکه در سال ۹۹۸ق. و خیرات و پیشکش‌های او به مسجدالحرام را آورده است. حسن پاشا از وزیران سلطان مراد بنی‌سلیم عثمانی، دهم محرم ۹۸۹ق. به حکومت یمن منصوب شد. [۱۱]
محبی، محمد بن فضل‌الله، خلاصة الاثر، ج۱، ص۳۶۰-۳۶۱.
او را حاکمی دادگر و بردبار وصف کرده‌اند. [۱۲]
محبی، محمد بن فضل‌الله، خلاصة الاثر، ج۱، ص۳۶۱.
او به سال ۱۰۱۳ق. از حکومت عزل شد و سه سال بعد در قسطنطنیه درگذشت. [۱۳]
محبی، محمد بن فضل‌الله، خلاصة الاثر، ج۱، ص۳۶۲.
از این کتاب چند نسخه خطی در دست است: نسخه دار الکتب المصریه با شماره ۷۹، نسخه المکتبة العباسیه با شماره ۱۶۰ ب و نسخه کتابخانه لیدن با شماره ۹۳۷. [۱۴]
هلیه، محمد حبیب، التاریخ و المورخون، ص۲۵۸.
۴ - فهرست منابع(۱) الاعلام: الزرکلی (م،۱۳۹۶ق.) ، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م. (۲) اعلام العلماء الاعلام: عبدالکریم بن محب‌الدین القطبی (م. ۱۰۱۴ق)، به کوشش احمد محمد و عبدالعزیز، ریاض، دار الرفاعی، ۱۴۰۷ق. (۳) التاریخ و المورخون بمکه: محمد الحبیب الهلیه، الفرقان، ۱۹۴۴م. (۴) خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر: المحبی، بیروت، دار صادر. (۵) سمط النجوم العوالی: عبدالملک بن حسین العصامی (م. ۱۱۱۱ق)، به کوشش عادل احمد و معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق. (۶) معجم المطبوعات العربیه: یوسف الیان سرکیس (م. ۱۳۵۱ق)، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۰ق. (۷) معجم المؤلفین: عمر کحّاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی ـ مکتبة المثنی. (۸) نشر الریاحین: عاتق بن غیث البلادی، دار مکه، ۱۴۱۵ق. (۹) هدیة العارفین: اسماعیل باشا (م. ۱۳۳۹ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه حج و حرمین شرفین، برگرفته از مقاله «ابتهاج الانسان و الزمن»، تاریخ بازیابی ۹۹/۱۱/۲۸. |